Nederland gaat op donderdag 6 juni naar de stembus voor een nieuw Europees Parlement. Maar waar stemmen we nou precies op en hoeveel invloed heeft onze stem?
In dit verhaal slepen we u mee door het Brusselse moeras. Een stoomcursus aan de hand van dertien vragen en antwoorden.
De politieke beslommeringen in Den Haag zijn soms ingewikkeld. Helaas, de Europese Unie is nog ingewikkelder. Tegelijkertijd heeft de club van 27 landen veel invloed op ons dagelijks leven. Meer dan de helft van onze nationale regels is geboren in Brussel.
Waar gaat de Europese Unie over?
De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. De open binnengrenzen, euro en interne markt zijn de beroemdste onderdelen van het ’Europese project’. Er is meer: het landenblok maakt gemeenschappelijk beleid voor handelspolitiek, landbouw, visserij en milieu.
Europese wetgeving bestaat vooral uit verordeningen en richtlijnen. Een verordening is een wet waar alle lidstaten zich op dezelfde manier aan moeten houden. Een richtlijn geeft landen ruimte om zelf regels in te kleuren binnen de Europese doelen.
De Europese Commissie, het Europees Parlement en de Raad maken de regels. De EU is gebaseerd op een rechtsstaat. Het Europees recht staat boven nationaal recht. Het Hof van Justitie van de Europese Unie is de rechtsprekende instantie. De Europese Centrale Bank in Frankfurt beheert de gemeenschappelijke munt. Maar de EU gaat niet over alles. Over belastingen, onderwijs en inzet van militairen beslissen landen zelf.
We kiezen nu dus een nieuw Europees Parlement, wat is dat precies?
Het Europees Parlement bestaat straks uit 720 zetels en wordt eens in de vijf jaar rechtstreeks gekozen door kiezers uit alle lidstaten. Dit is het enige moment waarop we rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen. Maar op wat eigenlijk?
De volksvertegenwoordigers kunnen in tegenstelling tot de Tweede Kamer geen wetsvoorstellen indienen. Het Europees Parlement kan wel plannen, die komen van de Europese Commissie, aanpassen en moet alle voorstellen goedkeuren.
Een tikje naar links of een tikje naar rechts kan veel invloed hebben in de praktijk. In bepaalde belangrijke dossiers, zoals toetreding van nieuwe lidstaten, heeft het Europees Parlement een beslissende stem. Maar het Europees Parlement gaat bijvoorbeeld niet over de contributie van Nederland aan de EU of sancties tegen Rusland.
Wat doet de Europese Commissie dan?
Als we het over ’Brussel’ hebben, dan gaat het meestal over de Europese Commissie. Dit is het dagelijks bestuur van de Europese Unie en wordt gevormd door 27 Eurocommissarissen met een eigen portefeuille. Alle lidstaten mogen na de verkiezingen een Eurocommissaris leveren voor een periode van vijf jaar. Dat doen ze in overleg met de Commissievoorzitter, op dit moment Ursula von der Leyen. Het Europees Parlement geeft na een hoorzitting een zwaarwegend advies.
Onze Eurocommissaris is Wopke Hoekstra, hij heeft de portefeuille klimaat. De Europese Commissie lanceert plannen en wetsvoorstellen. Daarnaast controleert Brussel of lidstaten zich houden aan de Europese regels. Het toekomstige rechtse kabinet moet voor veel Europese wensen bij dit loket aankloppen. Soms lukt het een lidstaat om een uitzondering – in Brusselse termen: derogatie – te krijgen op bepaalde regels, of mag er meer tijd worden genomen om nieuwe regels in te voeren.
Voor de nieuwe coalitie in Den Haag is het belangrijk wie er straks in de Europese Commissie komen. De verwachting is dat het dagelijks bestuur wat rechtser gaat worden, maar ook afkomst is belangrijk. Een Eurocommissaris van Milieu uit Denemarken, waar boeren soms tegen dezelfde problemen aanlopen als in Nederland, zal misschien wat meer begrip tonen voor de Nederlandse besognes dan een politicus uit een land met veel kleinschalige boerderijen.
Wat gaat onze beoogde premier Dick Schoof straks doen in de Europese Raad?
De Europese Raad is de vergadering van de 27 staatshoofden en regeringsleiders. De beoogde premier Dick Schoof heeft hier straks achter gesloten deuren een stem in de koers van de Europese Unie. Deze exclusieve club neemt belangrijke beslissingen over bijvoorbeeld de EU-begroting en EU-uitbreiding. De ruk naar rechts die de afgelopen jaren in meerdere lidstaten heeft plaatsgevonden is hier goed merkbaar. De prioriteiten verschuiven meer naar thema’s als economie en migratie.
Lees verder onder de foto.
Waarschijnlijk schuift Schoof voor het eerst eind juni aan: tijdens deze top wordt naar verwachting besloten wie de belangrijkste EU-banen krijgen. Dan zal bijvoorbeeld duidelijk worden of Von der Leyen opnieuw de Europese Commissie mag samenstellen. De Europese Raad keurt geen wetten goed.
Dat doen ze wel bij de Raad van de Europese Unie. Hier onderhandelen ministers per vakgebied over EU-wetten. Net als het Europees Parlement moeten ze goedkeuring geven aan de voorstellen van Brussel. De vergaderingen zijn voor een klein deel openbaar. EU-lidstaten hebben over sommige onderwerpen meer te zeggen dan het Europees Parlement. Voorbeelden zijn EU-sancties, het coronaherstelfonds en migratiedeals met landen buiten de EU. In Brussel is iedereen het er wel over eens: de lidstaten hebben de meeste macht.
Hoeveel zetels heeft Nederland in het Europees Parlement?
Bij deze verkiezingen mag ons land voor het eerst 31 Europarlementariërs afvaardigen. Bij de vorige verkiezingen waren er 26 Nederlandse zetels. Door de Brexit en de bevolkingsgroei mogen we nu meer politici sturen.
Op wie kan ik stemmen?
In Nederland kunnen kiesgerechtigden alleen op politici van Nederlandse partijen stemmen. Het is dus niet mogelijk om op een Oostenrijker of Italiaan te stemmen. Op de kandidatenlijsten staan veel mensen die in België wonen, dit zijn doorgaans politici die bij een EU-instelling werken. Op Denk na doen alle landelijke politieke partijen mee aan de Europese verkiezingen.
Ik stem dus op een politicus van een Nederlandse partij. Maar al die partijen zitten weer in een Europese fractie, hoe zit dat?
Met 31 zetels kom je niet ver in zo’n groot parlement. Politieke partijen die over veel dingen hetzelfde denken vormen daarom een Europese fractie. Op dit moment zijn er zeven fracties. VVD en D66 zitten bijvoorbeeld samen bij de liberale fractie Renew. Nieuwkomers BBB en NSC willen zich aansluiten bij de centrumrechtse Europese Volkspartij. Er heerst geen strikte fractiediscipline, maar als het een spannende stemming is probeert zo’n Europese fractie wel zoveel mogelijk gezamenlijk op te trekken.
Wat valt op bij de Nederlandse politieke partijen?
PvdA en GL hebben voor het eerst een gezamenlijke kandidatenlijst, maar na de verkiezingen gaan de PvdA’ers naar de fractie van de Europese sociaaldemocraten en sluiten de gekozen GL-politici zich aan bij de fractie van de groenen. SGP en CU hadden jarenlang een gezamenlijke kandidatenlijst waarmee ze twee zetels haalden, maar CU heeft eenzijdig besloten om hier een einde aan te maken. Het is nog maar de vraag of de christelijke partijen terugkomen in het Europarlement. Volt, BBB en NSC maken voor het eerst kans om Europarlementariërs te leveren. Na een periode van afwezigheid voorspellen peilingen de terugkeer van PVV en SP.
Wie hadden het de afgelopen vijf jaar voor het zeggen in het Europees Parlement?
De centrumrechtse fractie (EVP), sociaaldemocraten (S&D) en liberalen (Renew). Ze noemden zichzelf trots de ’pro-Europese coalitie’ en probeerden veel plannen van Brussel snel door het Europarlement te loodsen. Vaak met hulp van de fractie van de Groenen.
Lees verder onder de foto.
Hoe zit het met de ruk naar rechts die kiezers overal in Europa zouden maken en helpt dat de nieuwe coalitie in Den Haag?
Peilingen laten zien dat uiterst rechtse partijen, zoals de PVV in Nederland en de partij van Marine Le Pen in Frankrijk, op forse winst staan. De ’pro-Europese coalitie’ staat op verlies. De centrumrechtse EVP wil mogelijk met rechtse partijen gaan samenwerken op thema’s als landbouw en migratie. De linkerflank van het Europees Parlement probeert dat met een cordon sanitaire te voorkomen. Het is nu nog moeilijk te zeggen hoe het Europees Parlement er straks precies uit komt te zien.
Wat zijn de belangrijke politieke thema’s in de EU?
Oekraïne speelt de komende jaren een belangrijke rol op de Europese agenda. Vanwege de oorlog komt er meer aandacht voor veiligheid en defensiesamenwerking. Verder zijn er grote zorgen over de concurrentiekracht van de Europese economie. Het gaat dan al snel over China, maar ook over de mogelijke terugkeer van Donald Trump in het Witte Huis. Andere terugkerende thema’s zijn migratie, digitale economie en klimaat(adaptatie).
Uiteraard speelt geld in alles een belangrijke rol. Veel lidstaten willen gemeenschappelijke schulden. Nederland en Duitsland zijn traditioneel sceptisch over dit soort avonturen. Opvallend is dat er op het terrein van klimaat juist weinig nieuwe plannen worden verwacht. Brussel wil zich concentreren op de uitvoering. Mogelijk anticiperen ze al op de ruk naar rechts in het Europarlement en lidstaten, anders loopt de Commissie het risico dat voorstellen stranden.
Waarom stemt Nederland als enige op een donderdag?
EU-lidstaten hebben afgesproken dat de Europese verkiezingen tussen donderdag en zondag moeten plaatsvinden. Zo kunnen lidstaten dicht bij hun nationale traditie blijven. Nederland stemt normaliter op woensdag, maar een stem-vijfdaagse vonden andere landen te gortig. Bij deze Europese verkiezingen stemt Nederland als enige land op donderdag, we hebben dus een primeur te pakken. De meeste Europeanen stemmen op zondag, in Nederland doen we dat niet uit respect voor de zondagrust.
Wanneer komt de uitslag?
Na het sluiten van de stembussen volgt in Nederland een exitpoll. De officiële uitslag komt pas op 9 juni, samen met de uitslagen van de 26 andere EU-lidstaten.
